Obowiązki i prawa pracownika reguluje w Polsce prawo pracy. To kodeks zawierający przepisy odnoszące się do umów, warunków zatrudnienia, warunków pracy i innych istotnych kwestii związanych z zatrudnieniem. Warto je poznać, aby uczulić się na próby nadużyć i łamania praw pracownika, oraz dowiedzieć się, jak zawalczyć o swoje. Obowiązki i prawa pracownicze w pigułce – w naszym poradniku. Zapraszamy do lektury!

Porady prawne online

Podstawy prawne obowiązków i praw pracownika

Podstawowym aktem prawnym ustalającym obowiązki i prawa pracownika w Polsce jest Ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy, na przestrzeni lat wielokrotnie nowelizowana. Kodeks pracy reguluje wszystkie kwestie związane z wykonywaniem pracy i relacjami między pracodawcą a pracownikiem oraz obowiązki i prawa obydwu stron. Przy czym pracownikiem jest osoba zatrudniona na podstawie umowy o pracę – w przypadku umowy zlecenia, o dzieło i B2B zastosowanie mają wyłącznie przepisy prawa cywilnego.

Podstawy prawa pracy wynikają również z Konstytucji RP – dotyczą zasady równości, wolności zrzeszania się pracowników (przynależność związkowa), minimalnej płacy, prawa do bezpiecznych i higienicznych warunków pracy, zabezpieczenia społecznego w razie niezdolności do pracy, a także wolności wyboru oraz wykonywania zawodu i wyboru miejsca pracy.

Kodeks pracy: umowa o pracę – stosunek prawny między pracodawcą i pracownikiem

Umowa o pracę zawiązuje pomiędzy pracodawcą a pracownikiem stosunek prawny, w ramach którego pracownik zobowiązuje się do wykonywania pracy określonego rodzaju na rzecz pracodawcy, pod jego kierownictwem, w miejscu i czasie przez niego wyznaczonym. Podstawowe prawo pracownika to prawo do wykonywania pracy zgodnie z ustalonymi w umowie zasadami, które muszą być przynajmniej tak korzystne, jak przepisy prawa pracy.

Umowa powinna zostać zawarta w formie pisemnej i zawierać dane obu stron. Musi w sposób niebudzący wątpliwości określać rodzaj wykonywanej pracy, miejsce pracy, datę zawarcia (i wygaśnięcia, jeśli jest umową na czas określony), termin rozpoczęcia, warunki zatrudnienia, wymiar czasu pracy (pełen etat, w niepełnym wymiarze czasu pracy) oraz wynagrodzenie ze wskazaniem jego składników i ich wysokości. Istotny jest precyzyjnie określony rodzaj umowy o pracę (na czas nieokreślony, określony, na zastępstwo, okres próbny), rodzaj pracy czy stanowisko. Pracownik powinien otrzymać zakres obowiązków w formie pisemnej lub ustnej. Umowy o pracę nie wolno zastąpić umową cywilnoprawną (zlecenia, o dzieło, B2B) w dokładnie tym samym zakresie warunków zatrudnienia.

Konstytucja RP gwarantuje obywatelom natomiast również swobodę zawierania umów, a to oznacza, że wykonywania pracy nie musi regulować umowa o pracę – jeżeli nie będzie ono miało charakteru stosunku pracy. Zawierające umowę strony mogą ułożyć jej stosunek prawny według uznania, ale jego idea i treść muszą być zgodne z właściwościami stosunku, ustawą i zasadami współżycia społecznego.

Podstawowe zasady prawa pracy a prawa i obowiązki pracownika

Kodeks prawo pracy stanowi, że pracownik ma prawo swobodnie wybrać i nawiązać stosunek pracy: nie można go zmusić do pracy ani też pozbawić możliwości wykonywania zawodu (z wyjątkiem przypadków określonych w ustawie), a każdy stosunek pracy wymaga złożenia zgodnych oświadczeń woli. Pracodawca obowiązany jest szanować godność i dobra osobiste zatrudnionego.

Pracownik ma prawo do godziwego wynagrodzenia i równego traktowania, do wypoczynku, bezpiecznych i higienicznych warunków pracy, tworzenia organizacji pracowniczych i przystępowania do nich. Obowiązki pracodawcy to także ułatwianie pracownikowi podnoszenia kwalifikacji zawodowych oraz zaspokojenie (w miarę możliwości finansowych) potrzeb bytowych, socjalnych i kulturalnych osób w jego przedsiębiorstwie czy organizacji zatrudnionych.

Podstawowe obowiązki pracownika to z kolei:

• staranne i sumienne wykonywanie powierzonych zadań,
• respektowanie regulaminu zakładu pracy,
• stosowanie się do wyznaczonego czasu pracy, zgłaszanie i usprawiedliwianie w obowiązującym trybie nieobecności,
• przestrzeganie zasad BHP i przepisów przeciwpożarowych,
• troska o dobro zakładu pracy, w tym nieprzyczynianie się do ponoszenia przez pracodawcę szkód (np. poprzez zdradzanie tajemnic przedsiębiorstwa),
• nieujawnianie tajemnic wyznaczonych umową i prawem,
• przestrzeganie zasad współżycia społecznego.

Kodeks pracy reguluje też ściśle prawa pracodawcy. Ma on m.in. prawo do rozliczania pracownika z efektów jego pracy i wypełniania obowiązków pracowniczych, ale także do polecenia pracownikowi wykonywania pracy w nadliczbowych godzinach oraz do odwołania go z urlopu w określonych okolicznościach.

Omówmy pokrótce, ale nieco szerzej, najważniejsze obowiązki i prawa zatrudnionego – te, które dotyczą dobrostanu i codziennego życia pracownika, więc wynagrodzenia i wypoczynku, opieki nad dziećmi, czasu, bezpieczeństwa i higieny pracy.

Zakaz dyskryminacji i zasada równości praw pracowniczych

Zarówno Konstytucja RP, jak i kodeks prawa pracy zakazują dyskryminacji w miejscu pracy osób niepełnosprawnych i dyskryminacji ze względu na płeć, rasę, orientację seksualną, wiek, wyznanie, narodowość czy pochodzenie etniczne, przekonania polityczne, przynależność związkową oraz rodzaje wykonywanej pracy i formę zatrudnienia. Ponadto każdemu pracownikowi przysługują równe prawa z tytułu jednakowego wypełniania tych samych obowiązków – w tym również do awansowania czy podnoszenia swoich kwalifikacji.

Zasada równości praw pracowniczych dotyczy także wynagrodzenia i podejmowania stosunku pracy – oznacza to, że mężczyzna i kobieta lub osoby różnych narodowości wykonujący dokładnie ten sam rodzaj pracy powinni otrzymać identyczną płacę oraz być traktowani równo już począwszy od procesu rekrutacji do pracy.

Kodeks pracy: wynagrodzenie i praca w godzinach nadliczbowych

Pracownik ma prawo do tzw. płacy minimalnej, a więc ustalonego prawnie najniższego możliwego wynagrodzenia za pracę w wymiarze czasowym. A niezależnie od wysokości wynagrodzenia w określonych wypadkach pracodawca musi wypłacić pracownikowi dodatkowe pieniądze. Do takich sytuacji należą:

• Praca w godzinach nadliczbowych. Pracodawca ma obowiązek opłacić ją w wysokości co najmniej 150% podstawowej stawki. W nocy i w dni wolne od pracy obowiązuje stawka podwójna. Pracodawca nie powinien zlecać pracy po godzinach bez ważnego powodu – natomiast, zamiast dodatkowej płacy, może zdecydować się na przyznanie pracownikowi wolnego od pracy.
• Praca nocą i w szkodliwych warunkach. Przepisy prawa pracy określają pracę nocną jako wykonywaną między godziną 21 a 7 rano, chyba że umowa stanowi inaczej. Za pracę w nocy przysługuje dodatkowe 20% do podstawowej stawki godzinowej. Z kolei dodatek za pracę w warunkach, które stwarzają bezpośrednie zagrożenie dla zdrowia pracownika, jest określany w umowie.

Prawo do wypoczynku: urlop i przerwy w pracy

Prawo do wypoczynku nadają pracownikowi przepisy o czasie pracy, dniach wolnych od pracy oraz o urlopach wypoczynkowych. Czas pracy nie może przekraczać 48 godzin tygodniowo, łącznie z nadgodzinami, a pracownik ma prawo do co najmniej 11 godzin nieprzerwanego odpoczynku na dobę oraz do 35 godzin w tygodniu. Naturalnie prawem pracownika jest też coroczny, nieprzerwany oraz płatny urlop wypoczynkowy w wymiarze 20 lub 26 dni w zależności od stażu pracy.

Regulowane prawnie są również przerwy wliczane w czas pracy – to minimum 15 minut w przypadku pracy w wymiarze co najmniej 6 godzin dziennie. Pracownik pracujący przy komputerze ma ponadto jeszcze prawo do 5 minut przerwy po każdej przepracowanej godzinie.

Prawa pracownicze kobiet w ciąży, rodziców i osób w wieku przedemerytalnym

Pracownicy w ciąży pracodawca nie może wypowiedzieć umowy, a musi ją przedłużyć co najmniej do dnia porodu, jeśli została zawarta na czas określony (nie dotyczy to jednak umów na okres próbny 1 miesiąca i umów na zastępstwo). Nie wolno zwolnić kobiety, która przebywa na urlopie macierzyńskim, rodzicielskim lub wychowawczym. Pracodawca ma ponadto obowiązek zapewnić kobiecie w ciąży oraz karmiącej piersią bezpieczne warunki pracy, tak by nie wykonywała prac uciążliwych, niebezpiecznych dla zdrowia czy mogących mieć negatywny wpływ na przebieg ciąży i karmienie piersią, czyli – jeśli to konieczne – zmienić jej zakres obowiązków.

Po porodzie pracownicy przysługuje płatny urlop macierzyński, w wymiarze 20 tygodni, ma też prawo do trzyletniego urlopu wychowawczego. Urlop wychowawczy przysługuje również ojcom. Zanim dziecko skończy rok, mogą również zdecydować się na dwutygodniowy urlop ojcowski. A po powrocie do pracy karmiąca piersią kobieta może skorzystać z dwóch 30-minutowych przerw na dzień pracy, żeby nakarmić dziecko. Zarówno kobiecie, jak i mężczyźnie przysługuje również urlop do 2 dni w roku na opiekę nad dzieckiem do 14. roku życia.

W kodeksie pracy została uregulowana także ochrona praw pracownika w wieku przedemerytalnym: pracodawcy nie wolno zwolnić osoby, która za mniej niż 4 lata może skorzystać z przysługującej jej ze względu wiek emerytury.

Prawa pracownika w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy

Pracownik (niezależnie od umowy) ma prawo do bezpiecznych i higienicznych warunków pracy, które musi zapewnić pracodawca – dotyczy to organizacji pracy, przestrzegania przepisów i zasad bezpieczeństwa, usuwania uchybień, kontroli poleceń polegających na usuwaniu uchybień oraz wykonywania nakazów, decyzji czy zaleceń wydawanych przez organy nadzoru. Prawa i obowiązki pracownika w zakresie BHP powinno też obejmować okresowe szkolenie organizowane przez pracodawcę.

A jeżeli warunki pracy nie odpowiadają przepisom bezpieczeństwa bądź stwarzają bezpośrednie zagrożenie dla zdrowia i życia, pracownik ma także prawo powstrzymać się od jej wykonywania bez utraty prawa do wynagrodzenia, lecz musi niezwłocznie zawiadomić o tym swojego przełożonego.

Prawo reguluje również obowiązki pracownika w razie wypadku przy pracy: musi on poinformować o nim przełożonego, o ile pozwala na to stan jego zdrowia. Przełożony z kolei powinien udzielić pomocy, zabezpieczyć miejsce wypadku oraz powiadomić inspektora BHP. Za wypadek przy pracy pracownikowi zawsze przysługuje odszkodowanie – chyba że jego przyczyną było naruszenie przez niego przepisów BHP, niedbalstwo lub wpływ środków odurzających. Prawa i podstawowe obowiązki pracownika w zakresie BHP reguluje dział dziesiąty kodeksu pracy.

Ochrona praw pracowniczych i sądy pracy

Co zrobić, gdy pracodawca łamie prawa pracownicze? W pierwszym kroku na pewno warto spróbować załatwić sprawę polubownie: porozmawiać z przełożonym i działem HR. Złamanie prawa lub niedopełnienie obowiązków pracodawcy warto też zgłosić do Państwowej Inspekcji Pracy. Jest to organ odpowiedzialny za kontrolę przestrzegania prawa pracy, który udziela bezpłatnych porad prawnych, a także przyjmuje skargi i zawiadomienia (również anonimowe) i na ich podstawie w danym zakładzie pracy przeprowadza kontrolę. Spory między pracownikami a pracodawcami rozstrzygają też sądy pracy. W takich przypadkach jak niewypłacenie wynagrodzenia, bezpodstawne zwolnienie, dyskryminacja i mobbing warto złożyć pozew i dochodzić swoich praw z pomocą doświadczonego adwokata.

Zachęcamy do kontaktu z kancelarią Pani Mecenas Marty Jaśków – dobrze doradzimy i pomożemy w każdej sprawie w zakresie prawa pracy czy też prawa cywilnego.

Zadzwoń!

FAQ:

1. Co to jest kodeks pracy?

Ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy szczegółowo reguluje obowiązki oraz prawa pracownika w zakresie BHP, wynagrodzenia i wypoczynku, pracy w godzinach nadliczbowych czy ochrony kobiet w ciąży i osób w wieku przedemerytalnym. Ustala też odpowiedzialność pracownika i pracodawcy za niedopełnienie obowiązków bądź łamanie praw drugiej strony.

2. W jakiej formie powinna być zawarta umowa o pracę?

Umowa o pracę powinna zostać zawarta w formie pisemnej i zawierać szereg zapisów jak rodzaj umowy, rodzaj pracy, miejsce jej wykonywania i zakres obowiązków (np. obowiązki pracownika biurowego na konkretnym stanowisku). Jej zapisy nie mogą być mniej korzystne, niż przewiduje kodeks pracy. Obowiązki pracownika mogą też zostać ustalone poza umową.

3. Gdzie zgłosić niedopełnianie obowiązków pracodawcy?

Niedopełnianie obowiązków przez pracodawcę czy łamanie prawa pracownika można zgłosić do Państwowej Inspekcji Pracy lub złożyć pozew w sądzie pracy.