Każdy, kto ma pełną zdolność do czynności prawnych, może dysponować swoim majątkiem na wypadek śmierci. Wyróżniamy dziedziczenie ustawowe i testamentowe, a w dzisiejszym artykule skupimy się na tym drugim. Kto jest uprawniony do dziedziczenia testamentowego? Czy można podważyć testament? Co to jest zapis testamentowy? Odpowiadamy!
Dziedziczenie ustawowe i testamentowe – różnice
W przypadku dziedziczenia testamentowego spadkobiercy i przypadające im części majątku zmarłego są określani na podstawie zapisów testamentu – prawnie wiążącego dokumentu sporządzonego przed śmiercią spadkodawcy. Z kolei w ramach dziedziczenia ustawowego spadkobierców i przysługujące im części spadku wskazuje prawo spadkowe.
Dziedziczenie testamentowe ma pierwszeństwo przed dziedziczeniem ustawowym. Oznacza to, że spadkobiercy ustawowi są uprawnieni do spadku tylko wtedy, gdy zmarły nie spisał testamentu przed śmiercią, albo gdy wyznaczeni w nim spadkobiercy nie chcą lub nie mogą odziedziczyć spadku.
Dziedziczenie testamentowe – rodzaje testamentów
W jakiej formie spadkodawca może zostawić testament? Polskie prawo przewiduje kilka możliwości:
Testamenty zwykłe
- Testament holograficzny – to testament własnoręczny z podpisem i datą, sporządzony samodzielnie przez spadkodawcę. Może być przekazany notariuszowi na przechowanie.
- Testament notarialny – ma formę aktu notarialnego i jest sporządzony przez notariusza w obecności spadkodawcy, który go podpisuje.
- Testament allograficzny – inaczej testament urzędowy, kiedy spadkodawca ustnie oświadczy swoją wolę wobec prezydenta miasta / burmistrza / wójta / starosty / marszałka województwa / sekretarza powiatu / sekretarza gminy / kierownika urzędu stanu cywilnego w obecności dwóch świadków. Oświadczenie jest spisywane do protokołu z datą sporządzenia, odczytywane wszystkim zgromadzonym i podpisywane przez spadkodawcę, urzędnika i świadków.
Testamenty szczególne
Można je sporządzić tylko wtedy, kiedy niezachowanie formy testamentu zwykłego jest uzasadnione.
- Testament ustny – oświadczenie spadkodawcy w obecności minimum dwóch świadków, które jest spisywane przez jednego z nich albo osobę trzecią przed upływem roku od ustnego wyrażenia ostatniej woli. Testament ustny musi podpisać spadkodawca i świadkowie. Sporządza się go wtedy, kiedy istnieje ryzyko szybkiej śmierci spadkodawcy albo kiedy spisanie testamentu zwykłego jest niemożliwe bądź nadzwyczaj trudne. Jeśli świadkowie nie spiszą go w ciągu roku, sporządzenie testamentu ustnego można przeprowadzić w ciągu sześciu miesięcy od otwarcia spadku. Wtedy potrzebne są zgodne zeznania świadków złożone przed sądem.
- Testament podróżny – jeśli spadkodawca podróżuje na polskim statku morskim lub napowietrznym, może oświadczyć ostatnią wolę przed dowódcą statku lub jego zastępcą w obecności dwóch świadków. Dowódca bądź zastępca spisują testament z datą i miejscem. Można zastosować tu zasady sporządzania testamentu ustnego.
- Testament wojskowy – wybrane osoby (np. żołnierze pełniący czynną służbę wojskową, członkowie PCK i służb medycznych, pracownicy Sił Zbrojnych) mogą sporządzić testament wojskowy na specjalnych zasadach w czasie wojny, mobilizacji lub w niewoli.
Nieważność testamentu
Testament może być uznany za nieważny, a wtedy zapisany w nim podział majątku nie będzie obowiązywał. Nieważność testamentu następuje, jeśli w momencie sporządzania testamentu:
- spadkodawca był w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli – np. cierpiał na chorobę psychiczną, niedorozwój umysłowy czy zaburzenia czynności psychicznych;
- spadkodawca działał pod wpływem błędu – istnieje przypuszczenie, że gdyby spadkodawca w tym momencie znał rzeczywisty stan rzeczy (czyli nie działałby pod wpływem błędu), to nie sporządziłby testamentu lub sporządziłby testament o innej treści;
- spadkodawca działał pod wpływem groźby, która ma na celu skłonienie go do spisania określonej treści testamentu.
Spadkodawca może spisać ważny testament, tylko jeśli posiada pełną zdolność do czynności prawnych. Może też w każdej chwili odwołać testament poprzez stworzenie nowego, zniszczenie go lub dokonanie zmian odwołujących pierwotne postanowienia. Przy czym jeśli spadkodawca sporządzi nowy testament i nie wskaże w nim, że postanowienia poprzedniego testamentu nie obowiązują, to odwołuje się tylko te, których nie da się pogodzić z treścią nowego testamentu.
Kogo uznajemy za spadkobiercę powołanego do dziedziczenia testamentowego?
Spadkobiercą uprawnionym do dziedziczenia testamentowego może być każdy – niezależnie od tego, czy jest spokrewniony ze zmarłym, czy nie. Liczy się tylko wola spadkodawcy wyrażona w testamencie. Żeby otrzymać przydzieloną część majątku, spadkobierca musi mieć zdolność do dziedziczenia w chwili otwarcia spadku.
Zdolność do dziedziczenia przysługuje z zasady:
- każdej osobie fizycznej od urodzenia,
- dziecku poczętemu, jeśli urodzi się żywe,
- osobie prawnej od chwili powstania – spadkodawca może utworzyć w testamencie (tylko w formie aktu notarialnego) fundację, którą należy wpisać do rejestru w ciągu dwóch lat od otwarcia i ogłoszenia testamentu.
Gdy zmarły nie pozostawił testamentu, jego majątek trafia do spadkobierców ustawowych, czyli w kolejności do:
- dzieci (lub innych zstępnych spadkodawcy) i małżonka spadkodawcy,
- małżonka i rodziców spadkodawcy,
- małżonka i rodzeństwa spadkodawcy (lub zstępnych rodzeństwa spadkodawcy),
- dziadków spadkodawcy (lub ich zstępnych),
- dzieci małżonka spadkodawcy (tylko jeśli żaden z ich rodziców nie dożył otwarcia spadku),
- gminy ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy (jeśli ostatnie miejsce zamieszkania spadkodawcy jest niemożliwe do ustalenia bądź jest za granicą, to spadek przypada Skarbowi Państwa).
Spadkobierca czy zapisobierca?
W testamencie spadkodawca może wyznaczyć jednego lub kilku spadkobierców i może też rozdzielić cały lub tylko część majątku – wszystko zależy od jego woli. Dziedziczenie testamentowe pozwala przepisać komuś albo cały majątek, albo jego część ułamkową. Jeśli chcemy przekazać komuś konkretną rzecz, np. samochód, to nie będzie to spadek, tylko zapis, a osoba dziedzicząca będzie zapisobiercą. Żeby tak się stało, spadkodawca może w testamencie zobowiązać spadkobiercę ustawowego bądź testamentowego do spełnienia określonego świadczenia majątkowego na rzecz zapisobiercy.
Powyższą procedurę nazywamy zapisem zwykłym. Spadkodawca może też zawrzeć w testamencie w formie aktu notarialnego zapis windykacyjny. Postanawia wtedy, że zapisobierca nabywa składnik majątku (przedmiot zapisu) z chwilą otwarcia spadku. Dzieje się to „automatycznie” z chwilą śmierci spadkodawcy, a nie – jak w przypadku zapisu zwykłego – za pośrednictwem jednego ze spadkobierców.
Może się zdarzyć, że spadkodawca nie rozdysponuje spadku w częściach ułamkowych, tylko zapisze w testamencie poszczególne przedmioty majątkowe konkretnym osobom (teoretycznie dokona zapisów). Jeśli wartość tych przedmiotów będzie znacznie większa niż wartość pozostałych składników majątku, to osoby, którym je zapisano, będą uznane za spadkobierców, a nie zapisobierców.
FAQ:
Spadkodawca może dysponować swoim majątkiem na wypadek śmierci, zapisując w testamencie komu i jaką część majątku zapisuje (dziedziczenie testamentowe). Jeśli tego nie zrobi, majątek dzieli się zgodnie z przepisami dziedziczenia ustawowego – w odpowiedniej kolejności między najbliższych zmarłego.
Jeśli spadkodawca sporządzi w testamencie zapis zwykły (przepisze komuś konkretną rzecz), to spadkobierca testamentowy jest zobowiązany do spełnienia określonego świadczenia majątkowego (przekazania mu tego przedmiotu) na rzecz zapisobiercy.
Jeśli zstępni, małżonek lub rodzice spadkodawcy zostali pominięci w testamencie, należy im się zachowek – pod warunkiem, że mają do niego prawo, czyli nie zostali wydziedziczeni.
