Kto dziedziczy po osobie zmarłej – wstępni czy zstępni? Dzieci, małżonek czy rodzice? A może dziadkowie lub pasierb? Na te pytania odpowiadają w dużej mierze grupy spadkobierców, ale trzeba również wiedzieć, jak zinterpretować przepisy prawa spadkowego. Wyjaśniamy więc, czym dziedziczenie ustawowe różni się od dziedziczenia testamentowego i jakie prawa przysługują bliskim, gdy spadkodawca nie pozostawił testamentu.
Kiedy stosuje się przepisy dziedziczenia ustawowego?
Kiedy dochodzi do otwarcia spadku, dziedziczenie może odbyć się na dwa sposoby – na mocy ustawy lub testamentu. Jeśli spadkodawca zostawi nam ważny testament, który obejmuje całość jego spadku, to jego majątek zostanie rozdysponowany zgodnie z jego wolą. Dziedziczenie testamentowe ma bowiem pierwszeństwo nad dziedziczeniem ustawowym.
Z kolei dziedziczenie z mocy ustawy stosuje się w trzech przypadkach:
- zmarły nie wyznaczył żadnego spadkobiercy,
- żadna z powołanych w testamencie osób nie chce być spadkobiercą,
- żadna z powołanych w testamencie osób nie może być spadkobiercą.
Kiedy spadkobierca odrzuca przeznaczony dla niego spadek, sprawdzamy, czy w testamencie wyznaczono innych spadkobierców. Jeśli nie – stosujemy zasady dziedziczenia ustawowego.
Dziedziczenie ustawowe – grupy spadkobierców
Kiedy dziedziczenie ustawowe obejmie zstępnych spadkodawcy, a kiedy wstępnych? Kolejność dziedziczenia określają grupy spadkobierców:
- dzieci spadkodawcy i jego małżonek,
- małżonek i rodzice spadkodawcy,
- małżonek i rodzeństwo spadkodawcy,
- dziadkowie spadkodawcy,
- pasierbowie spadkodawcy,
- gmina ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy lub Skarb Państwa.
Jeśli w pierwszej grupie brakuje osób uprawnionych do dziedziczenia ustawowego, to uprawnione będą osoby z drugiej grupy. Jeśli nie mamy osób z grupy drugiej, to z trzeciej itd.
Kto nie może być uznany za spadkobiercę?
Dziedziczyć nie może osoba fizyczna, która nie dożyje otwarcia spadku ani osoba prawna, która wówczas nie istnieje. Wyjątek stanowi poczęte dziecko spadkodawcy, które będzie miało prawo do dziedziczenia ustawowego, kiedy przyjdzie na świat.
Wyłączenie z dziedziczenia może być też konsekwencją uznania spadkobiercy za niegodnego na mocy orzeczenia sądu. Z powództwem o uznanie spadkobiercy za niegodnego dziedziczenia może wystąpić każdy, kto ma w tym interes – zarówno prawny, jak i majątkowy. Powodem może być np. umyślne przestępstwo przeciwko spadkodawcy. Spadkobierca nie będzie jednak uznany za niegodnego, jeśli udowodni, że spadkodawca przed śmiercią mu wybaczył.
Uznanie spadkobiercy za niegodnego ma taki sam skutek jak wtedy, gdy spadkobierca nie dożyje otwarcia spadku.
Dziedziczenie ustawowe – małżonek spadkodawcy
Małżonek jest pierwszy w kolejności do uzyskania ustawowego spadku po zmarłej osobie. Może odziedziczyć całość pozostawionego majątku, ale tylko jeśli w momencie otwarcia spadku nie ma zstępnych, rodziców, rodzeństwa i zstępnych rodzeństwa spadkodawcy.
Małżonek i dzieci spadkodawcy dziedziczą spadek w równych częściach, ale małżonek nie może dostać mniej niż 14 całości. W przypadku braku małżonka spadkodawcy cały spadek przypada jego potomkom.
Dziedziczenie ustawowe – przykłady:
Beata ma dwoje dzieci – Bartka i Olą. Cały spadek po zmarłym mężu i ojcu zostanie podzielony między ich troje: 13 dla Beaty, 13 dla Bartka i 13 dla Oli.
Z kolei Olaf ma czworo dzieci – Jana, Ewę, Asię i Piotra. Po śmierci żony i matki Olaf dostanie jedną czwartą całości, a między Jana, Ewę, Asię i Piotra należy podzielić resztę (każdy z potomków dostanie 316 spadku).
Jeśli któreś z dzieci spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku, udział spadkowy przejmują żyjące dzieci lub dalsi zstępni spadkodawcy. Jeśli ich nie ma, całość jest dzielona między małżonka spadkodawcy i żyjących potomków. Powyższa zasada wskazuje więc, że można dostać spadek po swoim dziadku lub babci.
Małżonka spadkodawcy pozostającego w separacji wyłącza się z dziedziczenia ustawowego. Jeśli za życia spadkodawca wystąpił o orzeczenie rozwodu lub separacji z winy drugiego małżonka z uzasadnionego powodu, to małżonek też nie będzie miał prawa do dziedziczenia ustawowego. Ponadto każdy z pozostałych spadkobierców ustawowych powołanych do dziedziczenia w zbiegu z małżonkiem może żądać wyłączenia go od dziedziczenia – ma na to 6 miesięcy od dnia, w którym dowiedział się o otwarciu spadku, ale nie więcej niż rok od otwarcia spadku.
Dziedziczenie ustawowe a przysposobienie
Osoby przysposobione są z punktu widzenia prawa spadkowego traktowane jak dzieci spadkodawcy. Z mocy ustawy przysposobiony ma takie samo prawo do dziedziczenia po przysposabiającym i jego krewnych jak dzieci przysposabiającego. Także zstępni przysposobionego dziedziczą tak, jakby przysposabiający był jego biologicznym rodzicem. Z kolei naturalni krewni przysposobionego nie dziedziczą po nim ani on po nich.
Udział spadkowy rodzica dziedziczącego
W przypadku braku zstępnych spadkodawcy dziedziczy jego małżonek i rodzice. W takim zestawieniu małżonkowi spadkodawcy przysługuje połowa spadku, a każdemu z rodziców 14. Jeśli ojcostwo rodzica nie zostało ustalone, udział spadkowy matki spadkodawcy w zbiegu z małżonkiem spadkodawcy wynosi połowę spadku.
Jeśli spadkodawca nie pozostawił ani zstępnych, ani małżonka, cały spadek przypada jego rodzicom, po połowie dla każdego.
Kiedy spadek przypada rodzeństwu spadkodawcy?
Jeśli jedno z rodziców nie dożyło otwarcia spadku, przysługująca mu część przechodzi do jego dzieci, czyli rodzeństwa spadkodawcy. Jeśli w takim układzie siostra lub brat nie żyją, to jego część przypada jego zstępnym – dzieciom, wnukom itd. Istnieje więc możliwość dziedziczenia po cioci lub wujku.
Dziedziczenie ustawowe – przykłady:
Anna i Jan mieli dwoje dzieci: Izę i Sławka. W momencie, gdy Sławek zmarł, Jan nie żył już od dwóch lat. Połowę spadku dostanie więc żona Sławka Marlena, a Anna i Iza po 14 każda.
Wspomniana wyżej Iza ma dwoje dzieci – Alę i Filipa. W momencie śmierci spadkodawcy – swojego brata Sławka – nie żyła ani Iza, ani ich tata Jan. Kto więc dziedziczy? Połowę dostaje Marlena, 14 przypadnie Annie i 14 Ali i Filipowi na pół (czyli po 18 każdemu).
Kiedy spadek przypada dziadkom spadkodawcy?
Jeśli nie ma małżonka, zstępnych, rodziców, rodzeństwa ani zstępnych rodzeństwa spadkodawcy, to następni w kolejności są jego dziadkowie. Jeśli któreś z dziadków nie dożyło otwarcia spadku, to jego udział przypada jego zstępnym – ciociom, wujkom i kuzynostwu spadkodawcy. Jeśli zmarły dziadek nie ma zstępnych, spadek jest dzielony między żyjących dziadków.
Dziedziczenie ustawowe pasierbów
Jeśli ani małżonek, ani żaden z wyżej wymienionych krewnych nie może dziedziczyć, to spadkobiercami mogą być również dzieci małżonka spadkodawcy. Pasierbowie mogą jednak dziedziczyć tylko pod warunkiem, że oboje ich rodzice nie żyją w chwili otwarcia spadku.
Gmina lub Skarb Państwa – ostatni spadkobiercy ustawowi
Powyższa lista krewnych uprawnionych do dziedziczenia ustawowego jest bardzo długa, ale może się oczywiście zdarzyć, że żadna z wymienionych osób nie dożyje momentu otwarcia spadku lub że nie będzie mogła być uznana za spadkobiercę. Wtedy majątek spadkodawcy przypada gminie ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy. Jeśli tego miejsca nie można ustalić, albo znajdywało się za granicą, spadek przypada Skarbowi Państwa z mocy ustawy.
FAQ:
To, jaką część spadku dziedziczą poszczególni członkowie rodziny zmarłego, określa Kodeks cywilny (art. 931 – 940). Np. spadek przypada małżonkowi spadkodawcy w równych częściach z jego dziećmi, ale nie mniej niż 14. Z kolei gdy małżonek dziedziczy z rodzicami lub rodzeństwem zmarłego, to zawsze przypada mu 12 spadku.
W pierwszej kolejności dziedziczy małżonek i dzieci, następnie rodzice i rodzeństwo (lub zstępni rodzeństwa), dziadkowie, pasierbowie i gmina (ostatnie miejsce zamieszkania spadkodawcy) lub Skarb Państwa.
Dziedziczenie ustawowe wchodzi w grę, kiedy spadkodawca nie zostawił testamentu lub gdy żadna z osób powołanych w testamencie do spadku nie może dziedziczyć (nie dożyli otwarcia spadku albo zostali wyłączeni z dziedziczenia).
